Η Έκθεση Zondo επισημαίνει τον ρόλο των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος στην αποκάλυψη διαφθοράς στη Νότια Αφρική

Τα αρχικά πορίσματα της Επιτροπής Zondo της Νότιας Αφρικής, τα οποία δημοσιεύθηκαν σε έκθεση 874 σελίδων, διαπίστωσαν ότι ο πρώην πρόεδρος της Νότιας Αφρικής Jacob Zuma χρησιμοποίησε την εννιάχρονη διακυβέρνησή του για να πλουτίσει ο ίδιος και οι πολιτικοί του σύμμαχοι και επιχειρήσεις μέσω ξέφρενης και συστημικής διαφθοράς.

Η μακροχρόνια δημόσια έρευνα, που πήρε το όνομά της από τον πρόεδρό της, τον δικαστή Raymond Zondo, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Zuma είχε διασυνδέσεις με την Ινδικής καταγωγής οικογένεια Gupta για να προωθήσει τα δικά της συμφέροντα. Αυτό επιτεύχθηκε με την απόλυση γενικών διευθυντών των υπουργείων και κρατικών επιχειρήσεων, και την αντικατάστασή τους με αξιωματούχους υποτελείς στην κυβέρνηση.

Αυτή η πορεία της συστημικής διαφθοράς παγίδευσε βασικές κρατικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της Υπηρεσίας Εσόδων της Νότιας Αφρικής (SARS) και είχε ως αποτέλεσμα ορισμένοι από την οικογένεια του Zuma, συμπεριλαμβανομένου του γιου του, να προσλαμβάνονται από τους Guptas σε ανώτερες θέσεις. Η οικογένεια Gupta που μετακόμισε στη Νότια Αφρική το 1993 και διέφυγε μετά την απομάκρυνση του Zuma από το αξίωμα, είχε μια σειρά από εταιρείες σε διαφορετικούς τομείς που έπαιρναν προσοδοφόρα συμβόλαια από υπουργεία και κρατικές επιχειρήσεις.

Το πρώτο μέρος των πορισμάτων της Επιτροπής Zondo, που δημοσιεύτηκε στις 4 Ιανουαρίου 2022, αναγνωρίζει τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος στην αποκάλυψη της συστημικής διαφθοράς και συνιστούν πρόσθετη προστασία για αυτούς:

«Τα πρόσφατα γεγονότα στη Νότιο Αφρική, τα οποία θα γνωστοποιηθούν ευρέως σε κάθε αναγνώστη, καθιστούν ως ύψιστη προτεραιότητα το ότι ένας καλόπιστος μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος θα πρέπει να λάβει, επειγόντως, αποτελεσματική προστασία από αντίποινα».

Λαμβάνοντας υπόψη τις εμπειρίες των νοτιοαφρικανών μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος που τιμήθηκαν στα βραβεία Whistleblower του 2021 της Blueprint, απαιτείται επειγόντως καλύτερη προστασία. Ωστόσο, η Πλατφόρμα για την Προστασία των Whistleblowers στην Αφρική (PPLAAF) δήλωσε ότι οι προτάσεις Zondo δεν προχωρούν αρκετά εις βάθος.

«Οι καταγγελίες των νοτιοαφρικανών μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αποκάλυψη της αιχμαλωσίας του κράτους, με τεράστιο προσωπικό κόστος», δήλωσε η νομική σύμβουλος της PPLAAF Zanele Mbuyisa. «Για να αποφύγουμε μελλοντικά δεινά και να επαινέσουμε όσους αγωνίζονται για το κράτος δικαίου, πρέπει να επιμείνουμε στη βελτίωση και καλύτερη εφαρμογή μέτρων προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος της Νότιας Αφρικής».

Η Επιτροπή Zondo συνιστά τη δημιουργία μιας κρατικής υπηρεσίας που θα ασχολείται με καταγγελίες μαρτύρων για τις δημόσιες προμήθειες και τη θέσπιση ενός συστήματος ανταμοιβών, αλλά η PPLAAF είπε ότι αυτά «δεν αρκούν για την απόλυτη προστασία και δικαίωση των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος: θα αφήσουν ακόμα πολλά περιθώρια να μη λαμβάνονται σοβαρά υπόψη οι μάρτυρες και δεν θα αποτρέπουν αντίποινα τόσο σθεναρά όσο θα έπρεπε».

«Οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος, που λειτουργούν φανερά ή μυστικά, είναι οι πραγματικοί ήρωες των ερευνών για την αιχμαλωσία του κράτους», δήλωσε ο William Bourdon, Πρόεδρος της PPLAAF. «Ενώ η έρευνα των νοτιοαφρικανικών αρχών για τις δραστηριότητες του πρώην καθεστώτος θα πρέπει να επαινεθεί, η αληθινή δικαιοσύνη θα επιτευχθεί μόνο όταν οι μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος δεν θα υποφέρουν μάταια πλέον για τη Νότια Αφρική», είπε.

Εκτίμηση εθελοντών δημοσίου συμφέροντος

H μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος Babita Deokaran, που τιμήθηκε στα φετινά βραβεία Blueprint, δολοφονήθηκε βάναυσα ως βασικός μάρτυρας μεγάλης οικονομικής διαφθοράς και άλλοι που είχαν την υπστήριξη της PPLAAF τα τελευταία χρόνια αντιμετώπισαν ατελείωτα νομικά αντίποινα, δημόσιες επιθέσεις και οικονομικές απώλειες.

Τα ευρήματα δεν εξέπληξαν τον Άρη Δανίκα, πρώην έφεδρο αστυνομικό στη Νότια Αφρική, ο οποίος κατέφυγε στην Ελλάδα όταν κατήγγειλε αυθαίρετες δολοφονίες που διέπραξαν αστυνομικοί.

Κατά την εμφάνισή του στο διαδίκτυο στο πλαίσιο συνέντευξης Τύπου στη Νότια Αφρική με τίτλο Whistleblowers for Change, είπε ότι, «Στη Νότια Αφρική πρέπει να αναγνωρίσουμε την αξία των δημοσιογράφων και των ΜΚΟ που συνεργάζονται για να ενισχύσουν την καταπιεσμένη φωνή των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος».

Ο Δανίκας, ο ίδιος ο αποδέκτης του Ειδικού Βραβείου Αναγνώρισης της Blueprint το 2016, είπε ότι δεν πρέπει να επιτραπεί σε όσους υπέστησαν αντίποινα για αποκάλυψη αδικημάτων, συμπεριλαμβανομένης της απώλειας δουλειάς και αντιμετώπισης αγωγών SLAPP που αποσκοπούν στην εξάντληση των οικονομικών τους και της γενικής ευημερίας τους να υφίστανται απώλειες.

«Θα ήθελα να δω έναν μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος ως εθελοντή, ως άτομο που βγαίνει και προσφέρει εθελοντικά πληροφορίες για τη διαφθορά… δεν θέλουμε πληρωμή για αυτό. Θέλουμε, ωστόσο, να αποζημιωθούμε για τυχόν απώλειες εισοδήματος, οποιαδήποτε αντίποινα», είπε.

Αργότερα είπε στην Blueprint ότι, «Η εμπειρία μου με έχει διδάξει ότι εάν δεν υπάρχουν μηχανισμοί σε μια χώρα για την υποστήριξη και προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος που παρουσιάζονται και καταγγέλλουν αδικήματα, τότε μην το κάνεις!».

Αναμένονται περισσότερα πορίσματα Zondo

Η έρευνα Zondo διαπίστωσε ότι η Υπηρεσία Εσόδων της Νότιας Αφρικής (SARS), που κάποτε την είχαν σε ιδιαίτερη υπόληψη, είχε μια ηγεσία συμμορφούμενη προς την κυβέρνηση «διότι η ικανότητα έρευνας και επιβολής αποτελούσε εμπόδιο για τα άτομα που εμπλέκονται στο οργανωμένο έγκλημα» και ότι περισσότεροι από 2.000 κορυφαία στελέχη εκφοβίστηκαν για να εγκαταλείψουν την υπηρεσία.

Η δημόσια έρευνα, η οποία ξεκίνησε το 2018, διαπίστωσε ότι υπήρχαν μοτίβα κατάχρησης σε κάθε στάδιο των δημοσίων συμβάσεων και ότι η διακυβέρνηση είχε καταρρεύσει στις κρατικές επιχειρήσεις.

Η South African Airways είχε την ίδια μοίρα με την SARS, ανέφερε η έκθεση, προσθέτοντας ότι είχε γίνει «ένας φορέας που ταλανιζόταν από τη διαφθορά και την απάτη» και ότι ο πρόεδρος, Dude Myeni προστατευόταν από πράκτορες της υπηρεσίας πληροφοριών.

Ο δικαστής Zondo κατηγόρησε τον Zuma ότι δεν συνεργάστηκε στην έρευνα "επειδή ήξερε ότι δεν θα μπορούσε να απαντήσει στις ερωτήσεις που θα του έθεταν. Αυτό είναι το αντίθετο της λογοδοσίας".

Ο Zuma φυλακίστηκε τον Ιούλιο του 2021 για περιφρόνηση του δικαστηρίου, αφέθηκε ελεύθερος για λόγους υγείας τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους και διατάχθηκε να επιστρέψει στη φυλακή από το Ανώτατο Δικαστήριο τον Δεκέμβριο. Ο Zuma έκτοτε άσκησε έφεση κατά της απόφασης και έχει αποφυλακιστεί υπό όρους.

Η Επιτροπή Zondo δεν έχει εισαγγελική εξουσία, αλλά ένας τροποποιημένος κανονισμός που εγκρίθηκε από τον Πρόεδρο Cyril Ramaphosa το 2021 επιτρέπει στις υπηρεσίες επιβολής του νόμου να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες που αποκτήθηκαν από την επιτροπή.

Η Εθνική Εισαγγελική Αρχή προσπαθεί να εκδώσει τους αδελφούς Gupta, Atul, Rajesh και Tony, αλλά είναι άγνωστο πού βρίσκονται από τότε που πήγαν στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Δύο ακόμη εκθέσεις της Επιτροπής Zondo αναμένονται πριν από τα τέλη Φεβρουαρίου.